Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne plęsy z ukłony,
Tam cenar, (tam) i goniony.

Jan Kochanowski
Pieśń świętojańska o Sobótce, XII.

Zamiast wstępu

Zagadka, podobnie jak przysłowie, należy do najprostrzych utworów literackich, stojących na pograniczu literatury i języka, występuje chyba we wszystkich językach świata.
Zagadki najprostrze, reprezentujące typ pospolity, podają zazwyczaj tyle składników, iż odgasnięcie znaczenia całości nie jest trudne. Inne bardziej skomplikowane opierają się na grze słów lub wiążą się z możliwością dwojakiego wykładu, nieraz łatwego, ale nieprzyzwoitego oraz przyzwoitego, lecz trudnego. Zaskoczenie słuchacza konceptem stanowi tutaj źródło komizmu. Tak więc już wśród fraszek Kochanowskiego znajduje się osobliwostka, której początek brzmi: "Jest zwierzę o jednym oku" ..., dopuszczająca podwójne rozwiązanie, dwuznaczna przedmiotem jej jest albo odbytnica, albo broń palna. Podobnych konceptów zawierają sporo wiersze Morsztyna, a wśród tekstów ludowych jest tego typu zagadek dość dużo.

NIEBO, ZIEMIA, WODA

1.    Jakié gwiôzdë nigdë nie swiëcą?

Gwiôzdë filmowé.

2.    Sto dołków - sto pachołków, w każdym dołku po pachołku.

Brona.

3.    Kto się żywi wodą i wiatrem?

Młynarz.

4.    Gdzie najdroższa woda?

W aptece.

5.    Stoi kole błota, jak głupia Dorota.
       Kto je ruszy, płakać musi.

Pokrzywa.

6.    W zimie w wodnej jamie siedzi,
       a jak słońce, to na wierzch wychodzi.

Rak.

ZWIERZĘTA, SSAKI

1.    Jaki jest zwierz, co taką skórę posiada,
       że się nie garbuje tylko zjada?

Wieprz.

2.    Ani zwierz, ani ptak, w nosie spica z głosem dzwonka;,
       kto go zabije, ten swoją krew przeleje.

Komar.

3.    Biały baran ogónkiem kiwa,
       czerwony ptaszek żałośnie śpiewa.

Skrzypce.

4.    Dwa barany gryzą się,
       pomiędzy nimi piana wali.

Koła wodnega młyna.

5.    Przyszedł byk,
       w dziurkę tryk.

Klucz, kłódka.

6.    Pełna stajenka białych cieliczek,
       a między nimi czerwony byczek.

Zęby i język w gębie.

7.    Jakô je różnica miedze koniem a koniakiem?

Koń cygnié do chlewa, a koniak do knajpë.

8.    Trzy konie o jednym ogonie.

Widelec.

9.    Jakem pasł konie między rowami,
       potkałem kępę chwastu między nogami.

Kądziel.

10.   Ciągnie wóz dziesięć kóz na pierdelową górę.

Dziesięć palców u rąk wciąga spodnie.

11.   Jakô je różnica miedzë psem a człowiekiem?

Pies obszczekuje nieznajomëch, a człowiek znajomëch.

12.   Jakô je różnica miedze swinią a człowiekem?

Swinia rodzy sę swinią i zdychô swinią, a człowiek rodzy sę człowiekem, a może zdechnąc jak swinia.

13.   Za świnią kiszki się wloką,
       a ona ryje materyje.

Igła z nitką.

14.   Żelazna świneczka - konopiany ogon.

Igła z nitką.

15.   Żółty wieprzaczek
       przewiesił tyłek bez krzaczek.

Ogórek.

16.   Lata wiewióreczka koło ogródeczka,
       do dziureczki myk.

Klucz w kłódce.

17.   Ni do wydry, ni do szczura,
       po brzegach kosmata,
       w środku dziura.

Zarękawek futrzany.

PTAKI

1.    Lata ptaszek popod lasek.
       Zakrzywiony ma dziubasek.

Sierp.

2.    Czerwony ptaszek
       kopie ogonkiem piasek.

Burak.

3.    Czerwony ptaszek
       wierci zadem piasek.

Cebula.

4.    Co lepsze:
       Czy z gęsią spać, czy ze świnią jeść?

Z gęsią spać - to pod pierzyną; ze świnią jeść - to z omastą.

5.    Dlaczego kogut, gdy pieje, oczy zamyka?.

Bo umie na pamięć swoją nutę.

6.    Czerwona grządka,
       białe kurczątka.

Zęby i język.

GADY, PŁAZY, RYBY

1.    Toczyła się ropucha,
       we śtyrdziestu kożuchach.

Kapusta.

2.    Ni to rëba, ni to rek,
       w kale sedzy, robi kwak.

Żaba.

3.    Czemu rëbë ni mają głosu,

Bo ni mają jęzëka. A zresztą chtô mô pësk pełny wodë, ni może gadac.

OWADY

1.    Kiej pchła kwice?

Jak komu na jaja wlezie.

CZʦCI CIAŁA ZWIERZĘCEGO

1.    Bok do boka, sierść do sierści,
       a we środku kołek wierci.

Konie z wozem.

2.    Co to za zagadka,
       że pod jajkami gładka?

Patelnia pod jajecznicą.

3.    Harcy, harcy między jajcy,
       a ogon mu do góry stoparcy.

Kura na jajach.

4.    Ma nogi - nie chodzi,
       ma rogi - nie bodzie.

Stół.

5.    Ma nogi - nie chodzi,
       ma uszy - nie słyszy,
       a najwięcej zeżre.

Sieczkarnia.

6.    Bez nóg, bez rąk, bez głowy i brzucha,
       kaj się obróci, wszędzie dmucha.

Wiatr.

7.    Długie, cienkie nogi, długi ostry dziób.
       Uciekajcie żaby, bo to jest wasz wróg.

Bocian.

8.    ¦tyry nogi, jedna bródka,
       nie puszczaj jej do ogródka.

Koza.

9.    Pyskiem ryje, a dupą korzeń ciągnie.

Igła z nitką.